Bazen Ruha, bazen Urfa ama hep Edessa…

Ri­va­yet­le­re göre Hz. Adem, Eşi Hz. Havva ile bir­lik­te ha­ya­tı­nın bir ev­re­sin­de gelip bu böl­ge­de yer­leş­miş ve ilk buğ­da­yı Har­ran Ovası‟nda eke­rek çift­çi­lik ta­ri­hi­ni bu­ra­dan baş­lat­mış­tır. Ünlü ta­rih­çi Ebul Farac‟a göre Şan­lı­ur­fa, Nûh Tu­fa­nın­dan sonra ku­ru­lan ilk şe­hir­ler­den bi­ri­dir. 

Geç­miş­ten gü­nü­mü­ze il ge­ne­lin­de ya­pı­lan ar­ke­olo­jik araş­tır­ma­lar, Urfa‟da 11500 yıl önce yer­le­şik bir ha­ya­tın ol­du­ğu­nu artık bi­lim­sel ola­rak ka­nıt­la­mak­ta­dır. Ba­lık­lı­göl‟ün yanı ba­şın­da ya­pı­lan ka­zı­lar­da or­ta­ya çıkan ve Şan­lı­ur­fa Ar­ke­olo­ji Mü­ze­si‟nde ser­gi­le­nen Dün­ya­nın en eski hey­ke­li­nin ve yine Urfa‟ya 17 km me­sa­fe­de­ki Gö­bek­li­te­pe‟de or­ta­ya çıkan Dün­ya­nın en eski ta­pı­na­ğı­nın 11500 yıl ön­ce­si­ne ait ol­du­ğu bilim adam­la­rın­ca ifade edil­mek­te­dir. 

Tes­pit edi­le­bi­len ta­şın­maz kül­tür var­lık­la­rı kap­sa­mın­da­ki eser sa­yı­sı ile Tür­ki­ye‟nin ilk üç-dört şehri ara­sın­da gös­te­ri­len Şan­lı­ur­fa, il ge­ne­lin­de ya­pı­lan 35 ar­ke­olo­jik kazı sa­yı­sı ile “Tür­ki­ye‟de en çok ar­ke­olo­jik kazı ya­pı­lan il” olma özel­li­ği­ni hâlâ ko­ru­mak­ta­dır. Bu bağ­lam­da şehir mer­ke­zi ve iki ilçe mer­ke­zi kent­sel sit alanı ola­rak ilan edil­miş­tir. Bu özel­lik­le­rin­den do­la­yı Şan­lı­ur­fa, “Müze şehir” ola­rak anı­lır. 

Şan­lı­ur­fa, çok­tan­rı­lı inanç­la­rın yanı sıra bir­çok pey­gam­be­ri bağ­rın­dan çı­kar­mış, bir­çok pey­gam­be­rin uğrak yeri olmuş ve bu yüce in­san­la­ra ev sa­hip­li­ği yap­mış bir şe­hir­dir.

 Hz. İbra­him‟in (a.s.) doğ­du­ğu ve ateşe atıl­dı­ğı, Hz. Eyyub‟un (a.s.) çile çek­ti­ği ma­ğa­ra ve tür­be­si, Hz. El­ye­sa‟nın (a.s.) tür­be­si, Hz. Şuayb‟ın (a.s.) şehri ve Hz. Lût (a.s.), Hz. İshak (a.s.), Hz. Yakûb (a.s.), Hz. Yusuf (a.s.), Hz. Musa (a.s.) ve Hz. İsa (a.s.)‟nın zaman zaman bu böl­ge­ler­de ya­şa­ma­sı ve Şan­lı­ur­fa ile olan bağ­la­rı, bu ta­ri­hi şeh­rin “Pey­gam­ber­ler şehri” veya “Pey­gam­ber­ler Di­ya­rı” adıy­la anıl­ma­sı­na sebep ol­muş­tur. Urfa ta­rih­sel bi­ri­ki­mi ile bir­çok me­de­ni­ye­te be­şik­lik et­miş­tir. Din, dil, ırk, kül­tür ve me­de­ni­yet­le­rin bu­luş­tu­ğu, kay­naş­tı­ğı bir hoş­gö­rü şeh­ri­dir.

Hz. İbra­him’in ata­la­rı­dır ilk ke­la­mı eden bu şehre dair… ilk Tanrı Sin’dir bu­ra­da kut­sa­nan… Ona adan­mış ta­pı­nak­la­rın du­var­la­rın­da yan­kı­lar… Yanık ten­ler gi­bi­dir yü­rek­ler… acı­dır ses­ler… Tür­kü­ler ağıt­la bir, zıl­gıt­lar nağ­me­ler… Nem­rut bile di­re­ne­me­miş­tir inan­cı­na bu ken­tin…

 İslam'ın hi­la­li kadar, Hz. Davut’un yıl­dı­zı ve Hz. İsa’nın bizim gü­nah­la­rı­mız için dök­tü­ğü göz­yaş­la­rı da iz bı­rak­mış­tır bu şe­hir­de…

Edesa… bazen Ruha, bazen Urfa ama hep Edesa… ve do­kun­mak Pey­gam­ber­li­ğin 

ata­sı­na…

De­ğer­li ar­ke­olog Mesut Alp’in di­ze­le­ri ile baş­lı­yo­rum Urfa’ya. Ana­do­lu’yu onun­la ge­ze­rek biz­zat ken­di­sin­den din­le­me şan­sı­na eriş­ti­ğim için çok mut­lu­yum.

Ger­çek­ten top­ra­ğın rengi, uçsuz bu­cak­sız man­za­ra­la­rı, ef­sa­ne­le­ri, hi­ka­ye­le­ri, ge­le­nek­le­ri ile bam­baş­ka bir coğ­raf­ya­ya bam­baş­ka bir kül­tür bam­baş­ka bir diyar bu­ra­sı… Ne ka­vim­ler geç­miş, ne bey­lik­ler, ne dev­let­ler ku­rul­muş bu­ra­da. Ne kan­lar dö­kül­müş ele ge­çir­mek veya ba­ğım­sız­lık ilan etmek için. 

Antik dün­ya­da Me­zo­po­tam­ya, Arpa ül­ke­le­rin­de El Ce­zi­re ola­rak bi­li­nen böl­ge­de, ilk­çağ­lar­dan beri ti­ca­ri ve as­ke­ri yol­la­rın geç­ti­ği, din, dil, ırk ve kül­tür­le­rin kay­naş­tı­ğı, Doğu ile Batı’nın köp­rü­sü olmuş Urfa.

İlk ku­ru­lu­şu kesin ola­rak bi­li­ne­me­se de ünlü Arap ta­rih­çi­si Ebul Faraç Şan­lı­ur­fa’yı, Nuh Tu­fa­nı’ndan sonra yer­yü­zün­de ku­ru­lan ilk yedi yer­le­şim mer­ke­zi­nin ilki ve en önem­li­si ola­rak ad­de­der. Hz. Adem’in çift­çi­lik yap­tı­ğı, Hz. İbra­him, Hz. Eyyüp, Hz. Şuayp, Hz. El­ya­sa’nın bu­ra­da ya­şa­dı­ğı­na ina­nıl­dı­ğı için “Pey­gam­ber­ler Şehri” anı­lan Urfa’nın ta­ri­hi pey­gam­ber ef­sa­ne­le­ri ile örülü. En önem­li­si ve gü­ze­li bizim Ba­lık­lı Göl diye bil­di­ği­miz Ha­lil-ür Rah­man gö­lü­nün hi­ka­ye­si. 

Çok güçlü ancak gad­dar bir hü­küm­dar olan Kral Nem­rut, zu­lüm­le­ri ile meş­hur­muş. Krala ço­cuk­la­rı­nın hü­küm­dar­lı­ğı­nı ele ge­çi­re­ce­ği ke­ha­net söy­le­nin­ce, hü­küm­dar­lı­ğı­nı kay­bet­me kor­ku­su ile tüm ço­cuk­la­rı­nı öl­dürt­müş. 

Ancak ha­nı­mı Sara’nın ka­ça­rak bir ma­ğa­ra­da Hz. İbra­him'i giz­li­ce do­ğur­muş. İbra­him’in bü­yü­dü­ğün­de Kral Nem­rut ile kar­şı­laş­mış, ve ba­ba-oğul ol­duk­la­rın­dan ha­ber­siz bir şe­kil­de Nem­rut'un çok sev­di­ği, say­dı­ğı sağ kolu ha­li­ne gel­miş. Hatta ka­le­ye yer­leş­miş.

 Ancak İbra­him, Nem­rut’un tap­tı­ğı put­la­ra karşı çıkıp mü­ca­de­le et­me­ye kal­kın­ca, Nem­rut’un ga­za­bın­dan kur­tu­la­ma­mış. Nem­rut bir te­pe­ye man­cı­nık ola­rak kul­lan­mak üzere iki taş sütün dik­tir­miş, aşa­ğı­da ise Hz. İbra­him'i yak­mak için et­raf­ta­ki tüm ağaç­la­rı kes­ti­rip dev bir ateş yak­tır­mış. Hz İbra­him’i sü­tun­la­rın ara­sın­da­ki man­cı­nı­ğa gerip ateşe fır­lat­tık­la­rın­da ise bir mu­ci­ze ger­çek­le­şir. Ateş suya, odun­lar da ba­lı­ğa dö­nüş­müş.

 Ha­lil-ür Rah­man gö­lü­nün kut­sal­lı­ğı Hz İbra­him’in şi­fa­sı­nı ta­şı­dı­ğı­na ina­nıl­ma­sın­dan ge­li­yor. Ve Müs­lü­man­lar için önem­li bir Hac ro­ta­sı.

Ger­çek­ten de her daim ka­la­ba­lık ol­ma­sı­na rağ­men Ba­lık­lı Gölün hu­zur­lu ve kut­sal bir ha­va­sı var. Suyun rengi, sa­kin­li­ği, et­ra­fın­da­ki sarı taş­tan ta­ri­hi mi­ma­ri çok güzel. Belki Hz İbra­him’den belki de oraya akın akın ge­len­le­rin iyi ni­yet­le­ri, du­ala­rı, adak­la­rı ve di­lek­le­ri­nin bu­luş­ma nok­ta­sı ol­ma­sın­dan. 

Ufa­cık gö­le­tin et­ra­fı ge­nel­de te­pe­le­me insan dolu, göl­de­ki ba­lık­la­rın şifa gücü ol­du­ğu­na ina­nan ve el­le­ri­ni suya so­kan­lar, ba­lık­la­rı bes­le­ye­rek ko­ca­man ağız­la­rı­nı açan ba­lık­la­rın ha­va­la­ra zıp­la­ma­sı­na şa­şı­ran­lar, el­le­ri­ni açıp du­ala­rı­nı eden­ler, gölün et­ra­fın­da fo­toğ­raf çek­ti­ren­ler… İğne at­sa­nız yere düş­mez bir ka­la­ba­lık ile tam bir cüm­büş. Eğer raha rahat gör­mek ve fo­toğ­raf çek­mek is­ti­yor­sa­nız sabah erken sa­at­te git­me­ni­zi tav­si­ye ede­rim.

Ha­lil-ür Rah­man Gölü (Ba­lık­lı Göl)nün hemen yanı ba­şın­da­ki Ha­lil-ür Rah­man Camii 1211 yı­lın­da Sa­la­had­din Ey­yu­bi’nin ye­ğe­ni yap­tır­mış. Hala ayak­ta olan camii tüm gör­ke­mi ile dim­dik ayak­ta du­ra­rak za­ma­nın acı­ma­sız­lı­ğı­na mey­dan oku­yor adeta.

Ha­lil-Ür Rah­man’ın hemen ar­ka­sın­da ise Ayn Ze­li­ha gölü var. Et­ra­fın­da suya eğil­miş sö­ğüt­ler, mor sal­kım­lar, asır­lık çı­nar­lar, göl­ge­le­rin­de çay bah­çe­le­ri ile hal­kın se­rin­le­mek ve din­len­mek için gel­di­ği bir alan.

Tanrı’nın sabır ve te­vek­kü­lü­nü de­ne­mek için Hz. Eyyub’a çile çek­tir­di­ği ma­ğa­ra ile Hz. İbra­him’in ateşe atıl­ma­dan önce aç susuz hap­se­dil­di­ği ma­ğa­ra da Şan­lı­ur­fa’da. Yine ef­sa­ne­ye göre İbra­him acı­kıp su­sa­yın­ca ma­ğa­ra­nın için­den bir tatlı su ak­ma­ya baş­la­mış, ve İbra­him bu su sa­ye­sin­de ya­şa­mı­nı sür­dü­re­bil­miş. Der­gah adı ile bi­li­nen bu ma­ğa­ra su­yu­nun şi­fa­sı­na ina­nıl­dı­ğı için önem­li bir başka Hac du­ra­ğı.

Şan­lı­ur­fa’nın pey­gam­ber hi­ka­ye­le­ri hiç bit­mi­yor. Ölüm dö­şe­ğin­de yatan Urfa bey­le­rin­den bir ta­ne­si el­çi­le­ri­ni gön­de­rip Hz İsa’nın ken­ti­ne gel­me­si­ni, ken­di­si ve hal­kı­nı kut­sa­ma­sı­nı diler. Hz İsa ken­di­si gi­de­mez ancak yü­zü­ne sür­dü­ğü bir men­di­li gön­de­rir el­çi­ler ile. Mu­ci­ze­vi bir şe­kil­de İsa’nın yü­zü­nün tas­vi­ri çık­mış­tır men­di­le.

 El­çi­ler bu mu­ci­ze­yi kente ye­tiş­tir­mek için hiç dur­ma­dan yol alır­lar, ancak su içmek için ver­dik­le­ri bir mola sı­ra­sın­da men­di­li ku­yu­ya dü­şü­rür­ler. 

Bu se­fer­de İsa’nın gö­rün­tü­sü suyun üze­rin­de be­li­rir. Men­di­lin ke­ra­me­ti­ni kay­bet­me­di­ği­ne ina­na­rak güç­lük­le ku­yu­dan çı­kar­tır el­çi­ler ve Urfa Bey’ine ye­tiş­ti­rir­ler. Men­di­li yü­zü­ne süren Urfa Bey’i ayağa kal­kar. 

Bölge fark­lı ka­vim­ler ta­ra­fın­dan yö­ne­ti­lir ancak kut­sal sa­yı­lan bu men­dil hep ko­ru­nur. 10. Yüz­yıl­da bu top­rak­la­ra Müs­lü­man­lar hakim ol­du­ğun­da, 200 Müs­lü­man esiri kar­şı­lı­ğın­da Bi­zans­lı­la­ra ve­ri­lir bu kut­sal men­dil. Yıl­lar boyu süren sa­vaş­lar der­ken men­di­lin akı­be­ti bi­lin­mez artık. 

Ancak İsa’nın yü­zü­nün gö­rün­tü­sü­nü yan­sı­tan kuyu Hı­ris­ti­yan­lar için hala kut­sal sa­yı­lır, ve her yıl İsa’nın doğum günü sa­yı­lan günde ge­ce­den ku­yu­nun ba­şı­na gidip adak­lar adar du­alar eder Hı­ris­ti­yan­lar.

Yani Urfa sa­de­ce Müs­lü­man­lar için değil Hı­ris­ti­yan­lar için de kut­sal sa­yı­lı­yor. 

Sa­vaş­la­ra şahit olsa da ka­vim­le­rin, din­le­rin, din­le­rin ke­si­şim nok­ta­sı ola­rak bir­leş­ti­ri­ci bir gücü de var. Doğu’dan ba­tı­ya ta­şı­nan bir­çok ina­nış ve bil­gi­nin de kay­na­ğı Urfa. 

Haçlı Or­du­la­rı­nın Kudüs yolu üze­rin­de olan Urfa’da 12.​yy’da bir Haçlı Kont­lu­ğu ku­rul­muş. Ve or­du­lar bu­ra­lar­da ge­çir­dik­le­ri va­kit­ler­de öğ­ren­di­ği bilgi, ge­le­nek ve ina­nış­la­rı dö­nüş­le­rin­de Av­ru­pa’ya ta­şı­mış­lar. 

Pey­gam­ber ef­sa­ne­le­ri­nin hep­si­nin şifa, sabır ve te­vek­kül ile il­gi­li ol­ma­sı da en­te­re­san. Urfa’nın şifa gücü ve hu­zu­ru ile in­sa­nın ru­hu­na iyi gel­di­ği­ne ina­nı­lı­yor. Ve ger­çek­ten de içi­ni­zi sakin bir huzur kap­lı­yor Urfa’da.

Urfa şeh­ri­ni yu­ka­rı­dan iz­le­yen te­pe­de mut­la­ka iki adet dev sütün gö­zü­nü­ze çar­pa­cak. 17.5 metre yük­sek­li­ğin­de çap­la­rı 4 met­re­yi bulan bu sü­tun­lar Roma dev­rin­de, Os­re­ne Kral­lı­ğı dö­ne­min­de di­kil­miş.

Bi­ri­si­nin üze­rin­de ‘Ben Gü­ne­şin oğlu Ef­tu­ha, bu sütün ile hey­ke­li Mano’nun kızı Şel­met için yap­tır­dım’ yazar. 

Tabii ki bu sü­tun­lar için ef­sa­ne­ler de bit­mi­yor; Hz. İbra­him’in ateşe fır­la­tıl­ma­sı için di­ki­len su­tün­lar ol­duk­la­rı, Hz İsa’nın men­di­li­nin düş­tü­ğü kuyu anı­sı­na men­dil ve ku­yu­yu tem­si­len Hı­ris­ti­yan­lı­ğın ilk dö­ne­min­de di­kil­dik­le­ri, bi­ri­nin te­me­lin­de son­suz altın di­ğe­rin­de ise bit­me­yen su adağı gö­müt­le­ri ol­du­ğu, biri yı­kı­lır­sa Urfa’nın al­tı­na di­ğe­ri yı­kı­lır­da da suya gö­mü­le­ce­ği söy­le­nir. 

Kim bilir han­gi­si doğru?